Γενικά με τον όρο πολύτιμοι λίθοι ή πολύτιμες πέτρες χαρακτηρίζονται συγκεκριμένα ορυκτά ή πετρώματα ή και διάφορες ουσίες που χρησιμοποιούνται στη κοσμηματοποιία.
Συγκεκριμένα, κάποια ορυκτά ή πετρώματα που παρουσιάζουν σκληρή σύσταση και ωραίους χρωματισμούς, χρησιμοποιούνται ιδιαίτερα ως πολύτιμοι λίθοι, π.χ. ο χαλαζίας με τις πολυάριθμες ποικιλίες του. Η αξία των λίθων αυτών είναι σχετικά πολύ μεγάλη, εξ ου και ο χαρακτηρισμός τους ως πολύτιμοι, η οποία προσδιορίζεται κυρίως από την κατεργασία, τα χρώματα που παρουσιάζουν, τη λάμψη τους, τη σκληρότητά τους και, βεβαίως, από τη σπανιότητά τους στη φύση, χωρίς να παραγνωρίζεται και η μόδα της κάθε εποχής.
Η λάμψη των πολυτίμων λίθων, που δημιουργείται από τις ανακλώμενες ακτίνες του φωτός, εξαρτάται περισσότερο από την κατεργασία που έχουν υποστεί, δηλαδή τον αριθμό των επίπεδων λείων επιφανειών (εδρών) τους. Η σκληρότητά τους εξασφαλίζει και τη διάρκεια της ζωής τους στο πέρασμα του χρόνου.
Η κατεργασία των πολύτιμων λίθων ξεκινά με τη πλύση όπου ακόμα ακατέργαστοι λαμβάνονται οι λεγόμενοι "λίθοι" ή "πέτρες μπαρόκ" (δηλαδή στιλβωμένοι μεν, αλλά με ακανόνιστα σχήματα). Ακολουθεί η εμβάπτισή τους σε διάλυμα καθαριστικού υλικού ή και η παραμονή για κάποιο χρονικό διάστημα εντός αυτού, οπότε και ακολουθεί το κόψιμο και η λείανση με ειδικά εργαλεία. Έτσι, δημιουργούνται πολύεδροι λίθοι που στιλβωμένοι παρουσιάζουν εξαιρετική λαμπρότητα.
Μερικοί πολύτιμοι λίθοι που δεν διαθέτουν, λόγω σύστασης, μεγάλη σκληρότητα, χρησιμοποιούνται περισσότερο με γλυφές σε διακόσμηση, ιδίως στη λιθογλυφία. Η λιθογλυφία είναι πανάρχαια τέχνη που αναπτύχθηκε από πολλούς πολιτισμούς. Οι εσώγλυφες πέτρες, εκτός από τη κοσμηματοποιία, είναι περισσότερο γνωστές και από τη σπουδαία χρήση τους ως σφραγιδόλιθοι.
Η αξία των πολύτιμων λίθων υπολογίζεται σε καράτια (βάρους, όγκου, καθαρότητας) ή σε βαθμούς καθαρότητας (χιλιοστά καθαρότητας).
